Jednym ze środków służących ochronie osób niepełnosprawnych na gruncie prawa polskiego jest ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia skutkuje trwałą ingerencją w zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej, która z przyczyn natury medycznej albo społecznej nie jest w stanie sama kierować swoimi sprawami i uczestniczyć w obrocie prawnym. Celem tej instytucji prawnej nie jest doprowadzenie do wykluczenia osoby chorej z życia społecznego, ale udzielenie koniecznej ochrony i pomocy w kierowaniu jej działaniami. Sąd w każdym przypadku wnikliwie bada, czy zostały spełnione konieczne przesłanki ubezwłasnowolnienia. Jeżeli uzna, że w konkretnej sprawie wystarczającym będzie skorzystanie z mniej inwazyjnych metod ochrony, oddali wniosek o ubezwłasnowolnienie. Wniosek taki może zostać złożony przez małżonka osoby, której ma dotyczyć ubezwłasnowolnienie, jej krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo (chyba, że taka osoba ma przedstawiciela ustawowego), a także przedstawiciela ustawowego.
Różnica między całkowitym i częściowym ubezwłasnowolnieniem wyraża się w intensywności skutków, jakie niesie za sobą ich orzeczenie.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Zgodnie z przepisem art. 13 § 1 Kodeksu cywilnego osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego muszą być spełnione łącznie. Pierwszą z nich jest tzw. przesłanka medyczna, a więc występowanie określonych zaburzeń zdrowia psychicznego- choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych. Katalog ten jest przykładowy, jednak każdorazowo, choroba ma dotyczyć zaburzeń natury psychicznej (a nie np. tylko niepełnosprawności fizycznej). Koniecznym jest, aby choroba wywierała rzeczywisty wpływ na zdolności kognitywne takiej osoby. Co istotne, w przypadku wystąpienia, właściwych dla wieku starczego zaburzeń pamięci i świadomości, nie można uznać, aby przesłanka medyczna została spełniona. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19.08.1971 r. (sygn. akt I CR 297/71) nie każda choroba psychiczna pociąga za sobą skutek w postaci niemożności kierowania swoim postępowaniem, zatem konieczne jest branie pod uwagę oceny rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz indywidualnych objawów występujących u danej osoby.
Drugą z przesłanek jest niemożność pokierowania własnym postępowaniem, która oznacza brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz możliwości intelektualnej oceny własnej sytuacji
i zachowania. Dla przykładu, wymienione w przepisie pijaństwo, staje się wystarczające do orzeczenia ubezwłasnowolnienia dopiero wówczas, gdy regularne spożywanie alkoholu wywołuje u danej osoby zaburzenia psychiczne powodujące niemożliwość racjonalnego kierowania własnym postępowaniem.
Obok wymienionych wyżej okoliczności niezbędną pozostaje również ocena celowości orzeczenia ubezwłasnowolnienia w konkretnym przypadku. Najważniejszym celem instytucji ubezwłasnowolnienia jest bowiem dobro osoby fizycznej, której dotyczy wniosek. W pewnych okolicznościach interes takiej osoby może sprzeciwiać się orzeczeniu ubezwłasnowolnienia, pomimo spełnienia koniecznych przesłanek. Zadaniem Sądu jest zbadanie, czy interes osoby może być zaspokojony przez łagodniejsze i mniej dolegliwe środki ingerencji w sferę jej praw osobistych niż właśnie ubezwłasnowolnienie. Jeżeli na skutek analizy okoliczności sprawy Sąd dojdzie do przekonania, iż uwzględnienie wniosku nie będzie w danym przypadku celowe, wówczas postanowi o jego oddaleniu.
Skutkiem orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego jest konieczność ustanowienia opiekuna dla ubezwłasnowolnionego, chyba, że pozostaje on pod władzą rodzicielską. Taki opiekun staje się przedstawicielem ustawowym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie – na skutek orzeczenia osoba ubezwłasnowolniona zostaje pozbawiona zdolności do czynności prawnych i nie może we własnym imieniu dokonywać jakichkolwiek czynności prawnych.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Zgodnie z przepisem art. 16 Kodeksu cywilnego osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Przesłanki dopuszczalności orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego są podobne do opisanych powyżej, choć stopień intensywności zaburzeń psychicznych będzie w tym przypadku nieco łagodniejszy. Aktualność zachowuje tutaj także przesłanka celowości, a więc jeżeli w danej sprawie nie jest konieczne zastosowanie tak daleko idącego środka ingerencji w prawa osobiste, wystarczającym może okazać się na przykład ustanowienie kuratora zgodnie z przepisem art. 183 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
W przypadku wniosku o ubezwłasnowolnienie częściowe Sąd będzie badał konieczność udzielenia osobie fizycznej pomocy do prowadzenia jej spraw. Przesłanka ta różni się od przesłanek uzasadniających ubezwłasnowolnienie całkowite, które zakłada dalej idącą „niemożność pokierowania własnym postępowaniem”. Obowiązkiem sądu orzekającego jest wskazanie, w prowadzeniu jakich dokładnie spraw potrzebna jest choremu pomoc.
Odmiennie kształtują się skutki orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego w stosunku do całkowitego. W pierwszym bowiem przypadku osoba fizyczna zachowuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych oraz ograniczoną zdolność procesową. Co do zasady, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. W braku takiej zgody, w przypadku zawarcia umowy, dla jej ważności potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego. Natomiast jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.
Ponadto, przepisy przewidują obowiązek ustanowienia kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.
W obecnym stanie prawnym uznać należy, że ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe, mimo pewnych podobieństw, są jednak instytucjami odrębnymi i niezależnymi. Różną się znacząco skutkami, jakie niesie ich orzeczenie oraz zakresem podmiotowym. Ubezwłasnowolnienie całkowite pozbawia osobę fizyczną zdolności do czynności prawych i może zostać orzeczone wobec osoby, która ukończyła trzynaście lat. Ubezwłasnowolnienie częściowe jedynie ogranicza zdolność do czynności prawnych i może być orzeczone jedynie wobec osób pełnoletnich.
Aleksandra Techner